اهمیت كنایه در طنز

این رباعی عمران صلاحی را بخوانید:



هش‌دار كه با درفش نازت نكنند

تولیدگرِ برقِ سه‌فازت نكنند

اوضاع جهان دیمی و هركی ‎هركی‌ست

كوتاه بیا، تا كه درازت نكنند



مهم‌ترین و تأثیرگذارترین شگردی كه زنده‌یاد عمران صلاحی برای نوشتن این رباعی استفاده كرده است، كنایه است. شاعر می‌گوید اگر حواست را جمع نكنی و كوتاه نیایی، نسخه‌ات را می‌پیچند و درازت می‌كنند. بعضی‌ها فكر می‌كنند این كاری است كه بیشتر طنزپردازان آن را انجام می‌دهند؛ یعنی حواسشان را جمع می‌كنند و طوری طنز می‌نویسند كه خطری برایشان نداشته باشد. همان بعضی‌ها می‌گویند كه كنایه بهترین شگردی است كه طنزپردازان در مواقع خطرناك از آن استفاده می‌كنند. خطرناك!؟ مگر جنگ است؟ ما و دوستان طنزپردازانی كه كلاً كارهای خطرناكی نمی‌كنیم، به فواید دیگر استفاده از كنایه توجه می‌كنیم. چه فوایدی!؟ عرض می‌كنم.

به نظر ما یكی از جذابیت‌های طنز، با كنایه سخن گفتن است. كوتاه آمدن و دراز كردن، دو كنایۀ زیبای مصرع آخر این رباعی است كه تضاد و پشت‌هم آمدنشان، زیباترشان هم كرده است. اگر شاعر بدون كنایه و كاملاً مستقیم حرفش را می‌زد، چطور می‌شد؟ مثلاً می‌گفت كه حرفی نزن یا كاری نكن چون تو را می‌كُشند! آیا این نوع از بیان زیبا بود؟ استفاده از كنایه می‌تواند طنز را زیباتر، جذاب‌تر و بانمك‌تر كند. البته همۀ این‌ها به توانایی طنزپرداز بستگی دارد كه چطور از كنایه استفاده كند. مستقیم‌گویی علاوه بر اینكه هنری نیست، گاهی می‌تواند موجب ناراحتی شود. كنایه هم از ناراحتی جلوگیری می‌كند، هم باعث ایجاد صمیمیت می‌شود.



اصلاً كنایه چی هست؟



كنایه، جمله یا عبارتی است كه یك معنای ظاهری دارد ولی ما با معنای ظاهری‌اش خیلی كاری نداریم. در واقع به صورت غیرمستقیم چیزی گفته است كه ظاهراً نگفته است! غیرمستقیم‌گوییِ كنایه علاوه بر زیباتر كردن مضمون، موجب كشف می‌شود. مخاطب از اینكه منظور شاعر را كشف كرده است، به صورت زیرپوستی لذت می‌برد. شاید یك «آفرین» هم نثار شاعر كند. مطمئناً این كشف در حدی نیست كه باعث شود مخاطب در پوست خود نگنجد و بدون لباس از حمام بیرون برود و «یافتم، یافتم» بگوید. كشفِ شعری كرده است دیگر؛ در زیرزمین خانه‌شان اورانیوم كه غنی نكرده است! پس انتظار بیهوده نداشته باشید و به همین لذت زیرپوستی و فوقش یك «آفرین» قناعت كنید.



دنیای دنی را همه گر آب بگیرد

ما اهلِ دلان را همگی خواب بگیرد



می‌بینید كه جا دارد به این بیت محمدعلی افراشته آفرین بگوییم. او در این بیت به كنایه گفته است كه اگر دنیای پست نابود هم بشود، ما اهل دلان حواسمان نیست؛ چون اصولاً ما اهل دل هستیم و به مسائل دنیا كاری نداریم! دقت كردید كه ما هم خودمان را با جناب افراشته جمع بستیم!؟

ما ایرانی‌ها در حرف‌های روزانه‌مان، بارها از كنایه استفاده می‌كنیم كه بخش زیادی از آن‌ها ضرب‌المثل است. در طنز هم بیشتر كنایه‌ها توسط ضرب‌المثل‌ها و تعابیر عامیانه بیان می‌شوند. ما در این یادداشت سعی كردیم خیلی از این نوع كنایه‌ها مثال نزنیم (گرچه كارمان سخت شد!) و آن‌ها را در یادداشت جداگانه‌ای بررسی كنیم؛ بلكه حق‌التألیف بیشتری بگیریم! البته اگر بدهند.



روح الله احمدی، دفتر طنز حوزه هنری